Kierownik projektu: prof. Paweł Swianiewicz
Członkowie zespołu badawczego: dr Julita Łukomska, dr Jarosław Neneman, mgr Anna Kurniewicz, lic. Agata Brzóska
Źródło finansowania: grant Narodowego Centrum Nauki w ramach programu Opus
Okres realizacji: 2017-2019
Opis projektu:
Cel projektu to zrozumienie roli jaką odgrywają opłaty za usługi lokalne w finansach samorządowych oraz w polityce lokalnej. Cele szczegółowe to:
– określenie znaczenia wpływów z opłat w finansach gminnych;
– zrozumienie motywów jakimi kierują się decydenci ustalając wysokość opłat;
– rozpoznanie czynników wyjaśniających zróżnicowanie opłat.
Najważniejsze hipotezy to:
- Decyzje dotyczące wysokości opłat za usługi są istotnym tematem polityki lokalnej, budzącym więcej sporów niż lokalna polityka podatkowa.
- Pomimo większej wrażliwości politycznej, udział opłat w całości zasobów finansowych gmin rośnie szybciej niż dochody z podatków lokalnych.
- Zmiany wysokości opłat wykazują związek z cyklem politycznym (unikanie podwyżek w latach wyborczych).
- Opłaty za usługi są silnie zróżnicowane pomiędzy gminami, a wśród czynników wyjaśniających są wielkość, cechy środowiska społeczno-gospodarczego, cechy środowiska politycznego i forma organizacyjno-prawna wykonywania usług.
Badania obejmą zarówno ewolucję łącznych wpływów z różnych opłat za usługi (w oparciu o dochody budżetów gminnych, zakładów budżetowych i spółek komunalnych) jak i dynamikę i zróżnicowania opłat za kilka wybranych usług. Analizowane są zarówno usługi związane z dostępem do infrastruktury technicznej jak i usługi społeczne (np. opłaty za wodę i ścieki, ceny w transporcie publicznym, czynsze w mieszkaniach komunalnych, opłaty parkingowe). W oparciu o dane ze sprawozdań budżetowych, dane pozyskane od izb branżowych przedsiębiorstw użyteczności publicznej, kwerendę stron internetowych i uchwał gminnych konstruowane są modele wyjaśniające za pomocą metod wieloczynnikowej regresji hierarchicznej.
Znaczenie opłat w polityce lokalnej oraz motywy kierujące decydentami jest badane za pomocą metod jakościowych (analiza treści protokołów z obrad rad, analiza wyników głosowań na posiedzeniach rad gminnych, wywiady pogłębione z politykami, pracownikami administracji i menadżerami komunalnych jednostek dostarczających usługi) zebranych w trakcie badań terenowych. Badania te obejmują próbę kilkudziesięciu gmin o zróżnicowanej wielkości, odmiennej charakterystyce społeczno-gospodarczej, położonych w trzech różnych województwach.
Według niektórych badań (głównie zagranicznych, ale także prowadzonych wcześniej w Polsce) opłaty za usługi mają rosnące znaczenie w finansowaniu wydatków samorządowych. Zjawisko to miało dwie główne przyczyny. Po pierwsze, w okresie dominacji poglądów związanych z New Public Management silnie promowana była zasada minimalizacji subsydiów budżetowych w finansowaniu lokalnych usług publicznych. Po drugie, decyzje dotyczące wzrostu taryf są politycznie łatwiejsze do podjęcia i wprowadzenia w życie w porównaniu z silną presją na obniżanie (lub przynajmniej nie podnoszenie) stawek podatków lokalnych. Ten ostatni czynnik niekoniecznie odnosi się także do Polski (był opisywany w badaniach w innych krajach), ze względu na niewielkie znaczenie polityki podatkowej w polityce lokalnej (co wiąże się z niską autonomią podatkową samorządów). Obciążenia finansowe gospodarstw domowych opłatami za usługi są zazwyczaj wyższe niż płaconymi podatkami lokalnymi. Mimo to opłaty nie były jak dotychczas przedmiotem licznych badań empirycznych (w szczególności wykraczających poza branżowe ujęcia poszczególnych sektorów). Większość dotychczasowych badań w Polsce koncentruje się bądź na zagadnieniach prawnych bądź na ekonomicznych uwarunkowaniach wysokości opłat za usługi. Badanie rozszerza zakres pytań badawczych wprowadzając także zagadnienia z zakresu ekonomii politycznej taryf za usługi. Wychodząc od ekonomicznych modeli kształtowania opłat w oparciu o kalkulację kosztu krańcowego i zasadę „user-payer” odwołuje się do modeli politycznych. W szczególności zwraca uwagę na dodatkowe czynniki wpływające na pożądaną wysokość opłat, takie jak polityka redystrybucyjna, internalizacja efektów zewnętrznych i kontrola cen w warunkach monopolu naturalnego. Czynniki te mają wymiar nie tylko ekonomiczny, ale także polityczny. Badanie odwołuje się do koncepcji cyklu politycznego i utrzymywania równowagi między kapitałem finansowym i politycznym władz lokalnych.